طرح درس کارگاه های مدرسه روش تحقیق

Seminars on qualitative data analysis

These seminars address the foundations of qualitative data analysis (QDA), the approaches to code qualitative data, the techniques to seek patterns and identify relationships, and the best strategies to present qualitative findings. They provide participants with a solid understanding of the concepts, practices and procedures underlying the process of QDA from beginning to the end. They are essential to PhD students and researchers alike who are new to qualitative research and will have to analyse qualitative data qualitatively at some point. Seminars are either half- or full-day duration and can be taught before, after, or intertwined with a NVivo course. Below is a description of each seminar’s main topics. Foundations of qualitative data analysis

Aim: To situate the phase of QDA within a qualitative research design

Content
- Definition of QDA
- The qualitative analysis cycle
- Historical problems associated with QDA (aka ‘black box’)
- Link between research questions, study purpose, data collection, and QDA methods
- Epistemological and methodological influence on QDA practices
- Overview of content analysis, thematic analysis, cross-case analysis, grounded theory
- Coding qualitative data

---

 

 

تحلیل داده های کیفی با نرم افزار Nvivo

مدرس:  دکتر فائز دین پرست

معرفی مختصر مدرس: فائز دین پرست استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی است. روش تحقیق و اقتصاد سیاسی حوزه علائق اوست. وی علاوه بر بازآموزی مباحث روش تحقیق(کیفی) در کارگاه های بین المللی، تا کنون چندین دوره کارگاه داخلی و خارجی در موضوعات طراحی پژوهش و تحلیل کیفی با نرم افزار Nvivo برگزار کرده است.

 

میزان شناخت پیشینی لازم مخاطب: لازم است شرکت کنندگان حداقل با مبانی، الزامات و منطق کلی  روش شناسی کیفی به صورت کامل آشنایی داشته باشد.بدیهی است در این کارگاه امکان مرور مباحث روششناختی وجود ندارد.از این رو توصیه می شود علاقمندان در کارگاه تحلیل داده های کیفی که پیش از این کارگاه برگزار میشود، شرکت کنند.

معرفی منابع برای کسب شناخت حداقلی فوق: علاوه بر کارگاه یادشده، مطالعه منبع زیر هم می تواند سودمند باشد:

فلیک، اووه (1394) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

معرفی موضوع کارگاه: نرم افزار Nvivo یک بسته نرم افزاری تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی است که جهت تجزیه و تحلیل متون در تحقیقات کیفی به کار می‌رود.کاربران این نرم افزار محققان علوم اجتماعی و علوم پزشکی از جمله دانش پژوهان رشته های جامعه شاسی، برنامه ریزی اجتماعی، مدیریت، مددکاری، علوم سیاسی، علوم تربیتی، روانشناسی، پرستاری، مدیریت پزشکی و .. هستند . این نرم افزار امکان جمع آوری یکپارچه، سازمان دهی، کدگذاری  و تحلیل مصاحبه‌ها، بحث گروهی متمرکز، پرسشنامه‌ها، فایل‌های صوتی، رسانه‌های اجتماعی، ویدئو‌ها و صفحات وب را داراست. در این نرم افزار اطلاعات طبقه بندی، مرتب و سازمان دهی می‌شود و روابط بین داده‌ها بررسی می‌شود در نتیجه محقق می‌تواند تئوری‌های برامده از پژوهش را طراحی کند. نرم افزار از فایلهای متنی، فایل‌های صوتی، ویدئویی، عکس‌های دیجیتال، کاربرگ‌ها، داده‌های مربوط به وب و شبکه‌های اجتماعی پشتیبانی میکند. یکی از ویژگی‌های مهم این نرم افزار امکان انتقال داده‌ها و اطلاعات به برنامه‌هایی مثل SPSS، WORD، EXCEL، ENDNOTE می‌باشد.

مزایای استفاده از  این نرم افزار می توان موارد زیر را نام برد:

کارایی بالا

صرفه جویی در وقت

سازماندهی، ذخیره و بازیابی سریع داده ها

امکان کشف آسان ارتباط بین داده ها

امکان تهیه فایل پشتیبان از اطلاعات

 

جدول زمان بندی (Day-to-Day Schedule):

 

 

 

 

جدول مطالعه و کار عملی: توصیه میشود فراگیران فایل های متنوع متنی، تصویری و صوتی از پروژه خود  برای کار همراه داشته باشند.

نرم افزار مورد نیاز: نرم افزار Nvivo 10 (در کارگاه ارائه خواهد شد).

سخت افزار مورد نیاز: کارگاه در محل کارگاه رایانه برگزار می شود، اما با توجه به محدودیت تعداد رایانه ها، توصیه می شود شرکت کنندگان لب تاب شخصی همراه داشته باشند.

---

نظریه مبنایی

مدرس: دکتر محمد سعید ذکایی

معرفی مختصر درس: این کارگاه با هدف آشنا ساختن دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دیگر علاقمندان با منطق، بنیان های نظری، گونه ها (سبک ها)، طراحی، اجرا و نگارش پژوهش در سنت نظریه مبنایی برگزار می شود. شرکت در این کارگاه امکان می دهد تا ظرفیت های نظریه مبنایی بعنوان رایج ترین روش در علوم اجتماعی تفسیری و بعنوان رویکرد بدیلی برای مفهوم سازی های نظری در علوم انسانی و اجتماعی شناسایی شده و شرکت کنندگان توانایی اجرای مستقل و ارزیابی این دسته پژوهش ها را بیابند

میزان شناخت لازم قبلی: آشنایی قبلی با مبانی و  فلسفه روش ونیز آشنایی با  مقدمات پژوهش کیفی مفید است. علاوه بر این داشتن زمینه های تحصیلی در علوم اجتماعی نزدیک (جامعه شناسی، روانشناسی، مددکاری، مدیریت و برنامه ریزی، ارتباطات)، مرجح است.

منابع: منبع اصلی فارسی کتاب "روش تحقیق کیفی با تاکید بر نظریه مبنایی" نوشته اشتراوس و کوربین است. منبع غیر فارسی مهم دیگر کتاب "ساختن نظریه مبنایی" خانم چارمز است. علاوه بر این برای آشنایی اولیه و فشرده با منطق روش مبنایی، مقاله آنلاین "نظریه و روش در تحقیقات کیفی"، تالیف ذکایی توصیه می شود

محورهای اصلی بحث در کارگاه:

جزییات بحث	محور بحث	ساعت	روز
بینان های نظری، مفاهیم حساسات برانگیز، ابداکشن؛ مقایسه دایم، نمونه گیری نظری	منطق و اجزای اصلی نظریه مبنایی	8-10	سه شنیه
نظریه مبنایی کلاسیک، بر ساخت گرایانه، و پست مدرن	سنت های مختلف نظریه مبنایی	12-10	سه شنبه
یادداشت برداری میدانی، کد گذاری باز، محوری و انتخابی تمرین عملی انواع کد گذاری	طراحی، کد گذاری و پردازش	1.30 الی 3.30	سه شنبه
کد گذاری پاردایمی، خانواده کد گذاری، مقوله بندی	طراحی  کد گذاری و پردازش	3.30 الی 5.30	سه شنیه
سبک های نگارش نظریه مبنایی معیارهای ارزیابی، نسبت با روش های جایگزین	نگارش و ارزیابی نظریه مبنایی	1.30 الی 3.30	چهارشنبه
تمرین برای مصاحبه، یادداشت برداری و طراحی پروپزال در نظریه مبنایی	تمرین و اجرای پروژه های کلاس	3.30 الی 5.30	چهرشنبه

---

تحلیل محتوا

مدرس: دکتر احمد گل محمدی

رشد سرسام ­آور تولید و دسترس­ پذیری انواع متون از نیمه دوم سده بیستم، اهمیت و کاربرد تحلیل محتوا را به شکل بی­ سابقه­ ای افزایش داده است. امروزه توسل به تحلیل محتوا برای بسیاری از روانشناسان، انسان­ شناسان، مورخان، کارشناسان مسائل سیاسی و پژوهشگران مسائل اجتماعی گریزناپذیر شده است. بنابراین، تحلیل محتوا به گنجینه­ ای از روش­های پژوهش تبدیل شده است که امکان استنباط و استنتاج از همه نوع داده نوشتاری، تصویری، نمادین و ارتباطی را فراهم می­کند.

اهمیت  کارگاه

امروزه شناخت معتبر لازمه بقا و ارتقای زندگی اجتماعی دانسته می­ شود که از طریق شناخت علمی استوار بر روش­های پژوهش معتبر به دست می­ آید. بنیاد این روش ­ها را شناسایی، گردآوری و تحلیل داده ­ها تشکیل می­دهد. تحلیل محتوا یکی از این روش­ ها به شمار می ­آید که کاربردهای پرشمار و گوناگون دارد. با بهره ­گیری از روش تحلیل محتوا می­توان حجم عظیمی از انواع داده­ ها را تحلیل کرد و عصاره آن را بیرون کشید. به ­بیان ­دیگر، تحلیل محتوا این امکان را به پژوهش­گر می­ دهد تا از طریق تحلیل داده ­های متعلق به انواع محتوای محصول زندگی اجتماعی (به ویژه انواع بازنمایی ­های زبانی دیداری و/ یا شنیداری مانند مقاله، کتاب، سند، عکس، فیلم)، نقاط تمرکز فردی، نهادی، گروهی و اجتماعی را شناسایی کند. افزون­ براین، تحلیل محتوا می­ تواند پیش­ نیاز تبیین­ های معتبر را هم امکان­پذیر می­کند و مکمل روش­های دیگر باشد. نکته دیگر این که تحلیل محتوا را می­توان هم برای واقعیت­ های جاری به کار برد هم برای واقعیت­ های تاریخی. ازسوی­دیگر، باوجود چنان اهمیتی، آموزش روش­های پژوهش از جمله روش تحلیل محتوا در رشته­ های درسی مختلف عمدتا وجه نظری و صوری دارد و دانشجویان معمولا نمی­ توانند دانسته­ های نظری خود را در قالب انجام پژوهش معین به کار گیرند. بنابراین، کارگاه پیشنهادی می­تواند هم نیاز نظری و شناختی هم نیاز عملی و کاربردی را تامین کند.

هدف کارگاه

هدف از برگزاری این کارگاه عبارت است از: 1) توجیه جایگاه و اهمیت تحلیل محتوا در شناخت علمی؛ 2) تعریف تحلیل محتوا در ساده­ ترین و حداقلی­ ترین شکل ممکن بر اساس معتبرترین تعاریف موجود؛ 3) معرفی حداقلی مراحل تحلیل محتوا به ساده ­ترین و پرکاربردترین شکل ممکن به منظور قابل استفاده بودن برای دانشجویان رشته­ های مختلف علوم انسانی اجتماعی؛ 4) معرفی نحوه انجام تحلیل محتوا از طریق کاربست مراحل تحلیل محتوا برای انجام پژوهش معین. بنابراین شرکت­ کنندگان در این کارگاه می­توانند به پرسش از اهمیت و جایگاه تحلیل محتوا، چیستی تحلیل محتوا (به ویژه در قیاس با فنون مشابه)، حداقل مراحل لازم برای تحلیل محتوا، و نحوه انجام تحلیل محتوا پاسخ دهند.

نحوه برگزاری کارگاه

کارگاه (با استفاده از پاورپوینت) در سه مرحله برگزار می­شود: 1) طرح مباحث مقدماتی برای دست­یابی به زبان مشترک نسبی درباره موضوع؛ 2) تعریف تحلیل محتوا با بهره­ گیری از دیدگاه ­ها و منابع معتبر موجود، و معرفی مراحل مختلف آن به صورت نظری و به ساده­ ترین شکل ممکن؛ 3) کاربست مراحل معرفی­ شده تحلیل محتوا درقالب پژوهش انجام شده به ­منظور آشنا کردن شرکت­ کنندگان با نحوه کاربرد این فن برای انجام پژوهش­ های معین (دربرگیرنده تحلیل متن نوشتاری و تحلیل تصویر).

مرحله اول اساسا برای دست­یابی به زبان نسبتا مشترک صورت می­ گیرد. از آنجا که مواضع گوناگونی بر سر تعریف تحلیل محتوا، مراحل انجام تحلیل محتوا و ترتیب انجام مراحل تحلیل محتوا وجود دارد ابتدا باید موضع مشخصی درباره تک­تک این مسائل اتخاذ شود تا ابهام و آشفتگی شرکت­ کنندگان در کارگاه به حداقل ممکن برسد و آنان بتوانند به زبان مشترکی برسند. بنابراین، پس از تعریف تحلیل محتوا (بر اساس چند تعریف معتبر) به عنوان تکنیک پژوهشی برای استنباط معتبر از متن، مراحل تحلیل محتوا را تعریف خواهیم کرد و برای انجام این مهم به ویژگی­های حداقلی بسنده می­ کنیم تا امکان اجماع حداکثری فراهم شود. به بیان دیگر، در شناسایی و تعریف مراحل تحلیل محتوا، حداقل مراحل را شناسایی می­کنیم که از نظر اکثر صاحب­نظران، هر تحلیل محتوا باید دست کم آن مراحل را دربرداشته باشد. این تعریف حداقلی تحلیل محتوا و مراحل آن، کاربست چنین روشی را در رشته ­های مختلف امکان­پذیر و دانشجویان این رشته ­ها را با بنیادهای تحلیل محتوا آشنا می­کند.

پس از تعریف مراحل تحلیل محتوا و تعیین ترتیب آنها، نخست تک­تک مراحل را به لحاظ نظری تعریف می­کنیم. این مراحل عبارتند از شناسایی متن، مقوله­ بندی، واحدبندی، نشانه­ گزاری، تحلیل داده­، استنباط و تدوین گزارش تحلیل. پس از بیان مسئله و انتخاب تحلیل محتوا به عنوان روش تحلیل داده، در مرحله شناسایی متن درواقع جامعه آماری (و جامعه نمونه) را تعریف می­کنیم. در مرحله دوم یا مقوله­بندی، درواقع مقولات یا ویژگی­های مورد جستجو در متن را تعریف می­کنیم. به بیان دیگر، این مرحله به تعریف متغیرها اختصاص دارد.  مرحله واحدبندی به تعیین واحدهای تحلیل یا سطح تحلیل اختصاص دارد. در این مرحله، کل متن به واحدهای نسبتا کوچکتر خرد می­شود تا امکان تحلیل بهتر و دقیق ­تر محتوا فراهم شود. به ­عبارتی، آنچه در این مرحله انجام می­شود تعریف و تعیین واحدهایی از متن است که مقولات یا ویژگی­ها یا متغیرهای موردنظر را باید در آن واحدها جستجو کنیم. این مرحله معمولا تعریف واحدهای ثبت هم نامیده می­شود. در مرحله نشانه­ گزاری، می­ کوشیم ویژگی­ها یا مقولات یا متغیرهای موجود در واحدهای متن را شناسایی و نشانه­ گذاری کنیم. بنابراین، تک­تک واحدهای متن را با هدف شناسایی ویژگی­ها یا مقولات موردنظر بررسی می­کنیم و در صورت شناسایی، آنها را به صورت مناسب (مثلا با عدد، رنگ یا علامت دیگر) نشانه ­گذاری یا به­ اصطلاح رمزگذاری می­کنیم. تحلیل داده مرحله دیگری از تحلیل محتوا است که در آن می­ کوشیم نشانه­ ها یا رمز­ها را شمارش و دسته­بندی کنیم. درواقع ساده ­ترین شکل تحلیل داده، شمارش نشانه­ها به منظور یافتن فراوانی مطلق و نسبی آنهاست. البته چنان که اشاره شد، این نوع شمارش درواقع ساده ­ترین شکل تحلیل محتوا است و فنون پیچیده­ای از تحلیل داده وجود دارد. پس از تحلیل داده، نوبت استنباط می­رسد. اگر در تحلیل داده، می­ کوشیم ویژگی­های متن را کمی کنیم، در مرحله استنباط، نوعی کیفی کردن امر کمی صورت می­گیرد. در این مرحله ما در واقع از ویژگی­های شناسایی شده به ویژگی­های دیگر گذر می­کنیم و می ­کوشیم عصاره تحلیل داده را به زبان کیفی بیان کنیم. هنگامی که همه این مراحل (البته حداقلی) به پایان رسید نوبت به تدوین گزارش تحلیل می­رسد.

پس از این که مراحل تحلیل محتوا را به لحاظ نظری تعریف کردیم، با کاربست همین ابزار نظری، محتوای معینی را تحلیل خواهیم کرد تا شرکت­ کنندگان بتوانند با نحوه انجام تحلیل محتوا در رابطه با متون مختلف آشنا شوند. البته اگر زمان کافی وجود داشته باشد خود شرکت ­کنندگان هم می­ توانند متن معینی را انتخاب کرده، مطابق اصول بیان شده، آن را تحلیل محتوا کنند.

اهمیت برگزاری کارگاه

اگر منظور از اهمیت برگزاری کارگاه همان اهمیت تحلیل محتوا باشد می­توان گفت که بسیاری از مطالعات انجام شده در قالب تحلیل محتوا، نوعی بررسی واقعیت به‌شمار می‌روند. به عبارتی، تحلیل محتوا نمایش گروه، پدیده، صفت، یا ویژگی خاصی از زندگی واقعی را امکان­ پذیر می­ کند. تحلیل محتوا به ما امکان می­دهد تا الگوها و روندها را شناسایی کنیم، به ارزیابی معتبر سیاست­های مختلف بپردازیم، و درباره آثار رسانه ­های مختلف استنتاج­های معتبر انجام دهیم.

منابع اصلی:

کلوس کریپندورف، تحلیل محتوا، ترجمه نایبی، نشر نی، 1378.

هولستی، ال. آر. تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. ترجمه نادر سالارزاده امیری. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1373.

باردن، لورنس، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی سرخابی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1374.

 

---

تحلیل گفتمان

مدرس: دکتر محمدجواد غلامرضاکاشی

 

 

این کارگاه بر یادگیری چند روش اصلی و بنیادین در حوزه تحلیل گفتمان تمرکز دارد. فرض بر این است که شرکت کنندگان، مباحث تئوریک در حوزه گفتمان را در ذهن دارند. در این کارگاه، صرفاً در دقایق نهایی، اشاراتی به مباحث نظری خواهد شد. بخش‌های زیر، محورهای اصلی درس خواهند بود:

 جلسه اول: تمرین آزاد در حوزه تولید استراتژی‌های کلامی در زندگی روزمره و در حوزه حیات سیاسی

جلسه دوم: کلیاتی در باره تحلیل گفتمان و انواع آن

جلسه سوم: تحلیل و توصیف درون متنی: در این بخش، مباحث زیر محل توجه‌اند:

جلسه چهارم: جوانب برون متنی

جلسه پنجم: سبک و هویت

جلسه ششم: طرح مباحث نظری

 منابع

1.     - سارا میلز، گفتمان، ترجمه فتاح محمدی، نشر هزاره سوم، زنجان: 1382.

2.     - ماریان یورگنسن و لوئیز فیلیپس، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، نشر نی، تهران: 1389.

3.    -  محمد جواد غلامرضاکاشی، جادوی گفتار: نظام معانی در انتخابات دوم خرداد، آینده پویان، 1379. با آدرس زیر قابل دانلود است:

« محمد جواد غلامرضاکاشی https://atu-ir.academia.edu/ »

 

---