تحلیل محتوا
دکتر احمد گل محمدی
رشد سرسام آور تولید و دسترس پذیری انواع متون از نیمه دوم سده بیستم، اهمیت و کاربرد تحلیل محتوا را به شکل بی سابقه ای افزایش داده است. امروزه توسل به تحلیل محتوا برای بسیاری از روانشناسان، انسان شناسان، مورخان، کارشناسان مسائل سیاسی و پژوهشگران مسائل اجتماعی گریزناپذیر شده است. بنابراین، تحلیل محتوا به گنجینه ای از روشهای پژوهش تبدیل شده است که امکان استنباط و استنتاج از همه نوع داده نوشتاری، تصویری، نمادین و ارتباطی را فراهم میکند.
اهمیت کارگاه
امروزه شناخت معتبر لازمه بقا و ارتقای زندگی اجتماعی دانسته می شود که از طریق شناخت علمی استوار بر روشهای پژوهش معتبر به دست می آید. بنیاد این روش ها را شناسایی، گردآوری و تحلیل داده ها تشکیل میدهد. تحلیل محتوا یکی از این روش ها به شمار می آید که کاربردهای پرشمار و گوناگون دارد. با بهره گیری از روش تحلیل محتوا میتوان حجم عظیمی از انواع داده ها را تحلیل کرد و عصاره آن را بیرون کشید. به بیان دیگر، تحلیل محتوا این امکان را به پژوهشگر می دهد تا از طریق تحلیل داده های متعلق به انواع محتوای محصول زندگی اجتماعی (به ویژه انواع بازنمایی های زبانی دیداری و/ یا شنیداری مانند مقاله، کتاب، سند، عکس، فیلم)، نقاط تمرکز فردی، نهادی، گروهی و اجتماعی را شناسایی کند. افزون براین، تحلیل محتوا می تواند پیش نیاز تبیین های معتبر را هم امکانپذیر میکند و مکمل روشهای دیگر باشد. نکته دیگر این که تحلیل محتوا را میتوان هم برای واقعیت های جاری به کار برد هم برای واقعیت های تاریخی. ازسویدیگر، باوجود چنان اهمیتی، آموزش روشهای پژوهش از جمله روش تحلیل محتوا در رشته های درسی مختلف عمدتا وجه نظری و صوری دارد و دانشجویان معمولا نمی توانند دانسته های نظری خود را در قالب انجام پژوهش معین به کار گیرند. بنابراین، کارگاه پیشنهادی میتواند هم نیاز نظری و شناختی هم نیاز عملی و کاربردی را تامین کند.
هدف کارگاه
هدف از برگزاری این کارگاه عبارت است از: ۱) توجیه جایگاه و اهمیت تحلیل محتوا در شناخت علمی؛ ۲) تعریف تحلیل محتوا در ساده ترین و حداقلی ترین شکل ممکن بر اساس معتبرترین تعاریف موجود؛ ۳) معرفی حداقلی مراحل تحلیل محتوا به ساده ترین و پرکاربردترین شکل ممکن به منظور قابل استفاده بودن برای دانشجویان رشته های مختلف علوم انسانی اجتماعی؛ ۴) معرفی نحوه انجام تحلیل محتوا از طریق کاربست مراحل تحلیل محتوا برای انجام پژوهش معین. بنابراین شرکت کنندگان در این کارگاه میتوانند به پرسش از اهمیت و جایگاه تحلیل محتوا، چیستی تحلیل محتوا (به ویژه در قیاس با فنون مشابه)، حداقل مراحل لازم برای تحلیل محتوا، و نحوه انجام تحلیل محتوا پاسخ دهند.
نحوه برگزاری کارگاه
کارگاه (با استفاده از پاورپوینت) در سه مرحله برگزار میشود: ۱) طرح مباحث مقدماتی برای دستیابی به زبان مشترک نسبی درباره موضوع؛ ۲) تعریف تحلیل محتوا با بهره گیری از دیدگاه ها و منابع معتبر موجود، و معرفی مراحل مختلف آن به صورت نظری و به ساده ترین شکل ممکن؛ ۳) کاربست مراحل معرفی شده تحلیل محتوا درقالب پژوهش انجام شده به منظور آشنا کردن شرکت کنندگان با نحوه کاربرد این فن برای انجام پژوهش های معین (دربرگیرنده تحلیل متن نوشتاری و تحلیل تصویر).
مرحله اول اساسا برای دستیابی به زبان نسبتا مشترک صورت می گیرد. از آنجا که مواضع گوناگونی بر سر تعریف تحلیل محتوا، مراحل انجام تحلیل محتوا و ترتیب انجام مراحل تحلیل محتوا وجود دارد ابتدا باید موضع مشخصی درباره تکتک این مسائل اتخاذ شود تا ابهام و آشفتگی شرکت کنندگان در کارگاه به حداقل ممکن برسد و آنان بتوانند به زبان مشترکی برسند. بنابراین، پس از تعریف تحلیل محتوا (بر اساس چند تعریف معتبر) به عنوان تکنیک پژوهشی برای استنباط معتبر از متن، مراحل تحلیل محتوا را تعریف خواهیم کرد و برای انجام این مهم به ویژگیهای حداقلی بسنده می کنیم تا امکان اجماع حداکثری فراهم شود. به بیان دیگر، در شناسایی و تعریف مراحل تحلیل محتوا، حداقل مراحل را شناسایی میکنیم که از نظر اکثر صاحبنظران، هر تحلیل محتوا باید دست کم آن مراحل را دربرداشته باشد. این تعریف حداقلی تحلیل محتوا و مراحل آن، کاربست چنین روشی را در رشته های مختلف امکانپذیر و دانشجویان این رشته ها را با بنیادهای تحلیل محتوا آشنا میکند.
پس از تعریف مراحل تحلیل محتوا و تعیین ترتیب آنها، نخست تکتک مراحل را به لحاظ نظری تعریف میکنیم. این مراحل عبارتند از شناسایی متن، مقوله بندی، واحدبندی، نشانه گزاری، تحلیل داده، استنباط و تدوین گزارش تحلیل. پس از بیان مسئله و انتخاب تحلیل محتوا به عنوان روش تحلیل داده، در مرحله شناسایی متن درواقع جامعه آماری (و جامعه نمونه) را تعریف میکنیم. در مرحله دوم یا مقولهبندی، درواقع مقولات یا ویژگیهای مورد جستجو در متن را تعریف میکنیم. به بیان دیگر، این مرحله به تعریف متغیرها اختصاص دارد. مرحله واحدبندی به تعیین واحدهای تحلیل یا سطح تحلیل اختصاص دارد. در این مرحله، کل متن به واحدهای نسبتا کوچکتر خرد میشود تا امکان تحلیل بهتر و دقیق تر محتوا فراهم شود. به عبارتی، آنچه در این مرحله انجام میشود تعریف و تعیین واحدهایی از متن است که مقولات یا ویژگیها یا متغیرهای موردنظر را باید در آن واحدها جستجو کنیم. این مرحله معمولا تعریف واحدهای ثبت هم نامیده میشود. در مرحله نشانه گزاری، می کوشیم ویژگیها یا مقولات یا متغیرهای موجود در واحدهای متن را شناسایی و نشانه گذاری کنیم. بنابراین، تکتک واحدهای متن را با هدف شناسایی ویژگیها یا مقولات موردنظر بررسی میکنیم و در صورت شناسایی، آنها را به صورت مناسب (مثلا با عدد، رنگ یا علامت دیگر) نشانه گذاری یا به اصطلاح رمزگذاری میکنیم. تحلیل داده مرحله دیگری از تحلیل محتوا است که در آن می کوشیم نشانه ها یا رمزها را شمارش و دستهبندی کنیم. درواقع ساده ترین شکل تحلیل داده، شمارش نشانهها به منظور یافتن فراوانی مطلق و نسبی آنهاست. البته چنان که اشاره شد، این نوع شمارش درواقع ساده ترین شکل تحلیل محتوا است و فنون پیچیدهای از تحلیل داده وجود دارد. پس از تحلیل داده، نوبت استنباط میرسد. اگر در تحلیل داده، می کوشیم ویژگیهای متن را کمی کنیم، در مرحله استنباط، نوعی کیفی کردن امر کمی صورت میگیرد. در این مرحله ما در واقع از ویژگیهای شناسایی شده به ویژگیهای دیگر گذر میکنیم و می کوشیم عصاره تحلیل داده را به زبان کیفی بیان کنیم. هنگامی که همه این مراحل (البته حداقلی) به پایان رسید نوبت به تدوین گزارش تحلیل میرسد.
پس از این که مراحل تحلیل محتوا را به لحاظ نظری تعریف کردیم، با کاربست همین ابزار نظری، محتوای معینی را تحلیل خواهیم کرد تا شرکت کنندگان بتوانند با نحوه انجام تحلیل محتوا در رابطه با متون مختلف آشنا شوند. البته اگر زمان کافی وجود داشته باشد خود شرکت کنندگان هم می توانند متن معینی را انتخاب کرده، مطابق اصول بیان شده، آن را تحلیل محتوا کنند.
اهمیت برگزاری کارگاه
اگر منظور از اهمیت برگزاری کارگاه همان اهمیت تحلیل محتوا باشد میتوان گفت که بسیاری از مطالعات انجام شده در قالب تحلیل محتوا، نوعی بررسی واقعیت به‌شمار می‌روند. به عبارتی، تحلیل محتوا نمایش گروه، پدیده، صفت، یا ویژگی خاصی از زندگی واقعی را امکان پذیر می کند. تحلیل محتوا به ما امکان میدهد تا الگوها و روندها را شناسایی کنیم، به ارزیابی معتبر سیاستهای مختلف بپردازیم، و درباره آثار رسانه های مختلف استنتاجهای معتبر انجام دهیم.
منابع اصلی:
کلوس کریپندورف، تحلیل محتوا، ترجمه نایبی، نشر نی، ۱۳۷۸.
هولستی، ال. آر. تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. ترجمه نادر سالارزاده امیری. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۷۳.
باردن، لورنس، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی سرخابی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۴.