اولین همایش ملی انشا و نویسندگی

گزارش و توصیه های سیاستی

اولین همایش ملی انشا و نویسندگی

اولین همایش ملی انشا و نویسندگی با همت پژوهشکده فرهنگ پژوهی دانشگاه علامه طباطبائی و حمایت وهمکاری تعدادی از نهادها و موسسات علمی و فرهنگی (از جمله مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری، دانشگاه فرهنگیان ایران، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دبیرخانه شورای عالی آموزش وپرورش، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، موسسه آموزشی مرآت، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی دانشگاه علامه طباطبائی) در تاریخ دهم اردیبهشت 1393 در سالن همایش های دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

به دنبال فراخوان این همایش، 116 مقاله به دبیرخانه این همایش ارسال شد که پس از بررسی و ارزیابی از سوی کمیته علمی، 56 مقاله مورد پذیرش قرار گرفت و از این میان 29 مقاله برای ارائه در روز همایش انتخاب شد. چکیده همه مقالات پذیرفته شده در یک مجموعه به چاپ رسید و در روز همایش در اختیار شرکت کنندگان قرار گرفت. متن کامل مقالات پذیرفته شده نیز در قالب مجموعه مقالات همایش در دست چاپ است که انشاالله به زودی تقدیم علاقمندان خواهد شد.

در روز همایش علاوه بر پژوهشگرانی که مقالات آن ها پذیرفته شده بود تعدادی از صاحبنظران، نویسندگان و مسئولان علمی و فرهنگی داخل و خارج کشور از جمله جناب آقای دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، جناب آقای مهندس مهدی نوید، دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش، جناب آقای دکتر حسین سلیمی رئیس دانشگاه علامه طباطبائی، جناب آقای دکتر محمود مهرمحمدی، سرپرست دانشگاه فرهنگیان، جناب آقای هوشنگ مرادی کرمانی نویسنده مشهور و نیز چند تن از معلمان انشا و دانش آموزان حاصل تأملات و تجربیات خود را ارائه کردند. همچنین یکی از برجسته ترین صاحبنظران و پژوهشگران امروز جهان در زمینه انشا (پروفسور ماساکو واتانابه از کشور ژاپن) نیز در این همایش حضور داشت و سخنران پایانی همایش بود.

در این گزارش کوشش شده است مطالب مطرح شده در سخنرانی ها و مقالات این همایش به صورتی استخراج و تنظیم شود که امکان کاربرد آنها در امر سیاستگزاری، برنامه ریزی و اقدامات اجرایی برای نهادها و مسئولین ذیربط، به ویژه وزارت آموزش و پرورش فراهم شود. به این منظور این گزارش در سه محور اصلی تنظیم شده است.

در محور نخست، اهمیت و جایگاه مطلوب درس انشا و نویسندگی و نقش آن ها در تقویت توانایی های علمی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و حتی روانی دانشآموزان و دانشجویان مورد تأکید قرار گرفته است. در محور دوم، وضعیت این درس در نظام آموزش عمومی توصیف شده و مهمترین مشکلات ونارسایی های موجود مورد تأکید قرار گرفته است. در محور سوم پیشنهادهایی برای غلبه بر مشکلات موجود درس انشا و ارتقاء سطح نگارش و نویسندگی در میان دانش آموزان ارائه شده است. این پیشنهادها به نوبه خود در سه محور فرعی، شامل اصلاح نگرش ها، اصلاح نهادها و برنامه ها و سرانجام، اصلاح شیوه های اجرای درس انشا تنظیم شده است.

محور نخست: اهمیت و جایگاه مطلوب درس انشاء در این مورد صاحبنظران و پژوهشگران بر نکات زیر تأکید کردند:

1. انشا و نگارش غایت مطلوب هر نوع آموزش، تفکر و تخیل است. زیرا دانشها، ایده ها و تخیلات انسانی هنگامی موثرتر و ماندگارتر خواهند شد که به زیور نگارشی زیبا و رسا آراسته گردند. درس انشا فرصتی است که دانش آموزان میتوانند این مهم را بیاموزند که چگونه دانش، ایده ها، تخیلات خود را به روشنی و زیبایی به نگارش درآورند.

2. انشا، نگارش نمود شخصیت و فردیت افراد است زیرا از این طریق است که افراد اطلاعات، ادراکات، تفسیرها و ارزیابیهای خاص خود را در مورد، پدیده ها، موضوعات و مسائل موجود در محیط طبیعی و اجتماعی بیان میکنند . ایجاد فرصت های مناسب برای بروز و ظهور این شخصیت و فردیت هم از لحاظ روانی، هم اجتماعی و هم علمی اهمیت فراوانی دارد.

3. انشا نوشتهای خود بنیاد، خلاقانه و لذت بخش است زیرا این فرصت را فراهم میسازد تا نویسنده علاوه بر اطلاعات و دانش اکتسابی خود از تخیل ناب، تفکر منطقی و نگارش ادیبانه خویش متنی اصیل، زیبا و موثر بیافریند.

4. انشا و نویسندگی زمینه ساز ارتباط، همدلی و تشریک مساعی دانش آموزان است زیرا فرصتی برای بیان و در میان گذاشتن دغدغه ها و مشکلات فردی و جمعی است

5. انشا شیوه تفکر خلاق و اندیسیدن منظم را در دانشآموزان تقویت میکند.

6. انشا تمرینی برای پژوهش علمی است زیرا نگارش آن نیازمند مشاهده دقیق، مطالعه عمیق، گردآوری اطلاعات و طبقه بندی و پردازش آنها و سرانجام تنظیم و تدوین گزارشی رسا و جذاب است.

7. انشا گرچه محصول آموزش است اما خود نیز یک فرایند آموزشی است زیرا معمولاً در جریان نگارش است که ایده های جدیدی در ذهن نویسنده خلق میشود، دانش او وسعت بیشتری مییابد و ارزیابی های او دقیقتر و پالوده تر میگردد.

8. انشا یک هنر است زیرا صرف نظر از محتوا، جلوههایی زیبا و جذاب از کاربرد زبان و واژگان را به نمایش میگذارد.

9. انشا نوعی روان درمانی است. روایت و بیان نگرانیها، احساسات و هیجانات راهی برای غلبه بر تعارضات و تنش های درونی است و بیان آزادانه نظرات و ایده ها راهی برای تقویت شجاعت و اعتماد به نفس است و این هر دو به تعادل روانی کمک میکند.

نتیجه این که: درس انشا و نگارش فرصتی است برای تقویت مجموعهای از ظرفیت های ادراکی و بیانی و ظهور مجموعه ای از توانمندیهای ادبی، علمی، روانی و اجتماعی دانشآموزان. این توانمندی ها فقط در خود این درس به کار دانش آموزان نمی آید بلکه در بقیه دروس نیز مددکار آن ها خواهد بود. بنا بر این، در یک نظام آموزشی مطلوب، انشا یک درس بنیادی است و جایگاه و اهمیت آن، به ویژه در دوره های ابتدایی و متوسطه اگر بیش از دیگر دروس نباشد کمتر نیست.

محور دوم: وضعیت و نارسایی های دروس انشا و نویسندگی در نظام آموزش رسمی کشور

در این محور صاحبنظران و پژوهشگران ضمن اشاره به جایگاه نه چندان مناسب درس انشا در نظام آموزشی کشور و همچنین توصیف وضعیت نه چندان مطلوب انشا نویسی و نگارش عمومی، برخی از مهمترین نشانه ها و علل این وضعیت را برشمردند. خلاصه مباحث مطروحه به شرح زیر است:

1.پایین بودن سطح خلاقیت، نوآوری و جذابیت در بسیاری از متون و نوشتههای دانشآموزان و دانشجویان و حتی در آثار بسیاری از دانش آموختگان و دانشگاهیان

2. نارسایی های نگارشی فزاینده و نگران کننده در میان دانش آموزان و دانشجویان و حتی در کتب و نشریات علمی کشور و عدم تناسب این وضعیت با شأن جامعه ای که یکی از غنی ترین گنجینه های ادبی و میراثهای سخنوری جهان را دارد.

3. پایین بودن شاخصهای سواد خواندن و درک مطلب در میان دانش آموزان ایرانی بر اساس استانداردهای جهانی (پرلز) و ناسازگاری این وضعیت با چشم اندازها و اهداف علمی و فرهنگی اعلام شده در اسناد بالادستی.

4. شروع اولین تجربیات نوشتن با کدهای بی معنا (روش مسلط در آموزش سال اول ابتدایی) که باعث ایجاد اختلال در اندیشیدن و کاهش انگیزه برای نوشتن در میان دانشآموزان می شود.

5. حاشیه ای شدن و حتی حذف عملی درس انشا در برنامه های مدارس، به ویژه در دوره متوسطه 

6. نبود برنامه درسی مدون و منابع درسی مناسب برای درس انشا

7. سپردن درس انشا در بسیاری از مدارس به معلمانی که آموزش، تجربه و مهارت و گاه علاقه و انگیزه لازم برای تدریس این درس را ندارند.

8. تأکید بیش از حد نظام آموزشی و ارزشیابی تحصیلی کشور بر حفظ مطالب انتزاعی و تسلط روش های تستی آزمون ها و یا اکتفا به کدهای محتوایی در سنجش آزمون های تشریحی، که باعث تداوم و تشدید نارسایی های نگارشی و انشا نویسی دانش آموزان ایرانی میشود.

9. تلقی درس انشا به عنوان یک درس فرعی، تفننی و نه چندان ضروری از سوی بسیاری از متولیان و مسئولان نظام آموزشی، دانشآموزان و والدین آنها

10 . نسبت دادن توانایی نگارش انشا به ذوق و قریحه شخصی و نه یک مهارت که از طریق آموزش روشمند قابل اکتساب است. (به همین دلیل، معمولاً از دانش آموزان خواسته میشود که با تلاش و تقلای شخصی خود و گاه استفاده از والدین، متنی را در خانه بنویسند و بعضاً آن را در کلاس بخوانند) .

11 . تصور عمومی از انشا به عنوان یک متن رمانتیک (حاوی بیان اغراق آمیز احساسات) و یا متنی صرفاً ادبی (حاوی تکنیکهای نگارشی و آرایه های ادبی) که تقریباً نقطه مقابل تفکر منطقی و ذهنیت علمی است.

12 . کسالتبار بودن فضای بسیاری از کلاس های انشا

13 . تلقی انشا نویسی به عنوان فعالیتی فردی و عدم تمایل به فعالیتهایی جمعی و مشارکتی در انشا نویسی که باعث سختی نگارش انشا و هراس انگیزی خواندن آن برای بسیاری از دانش آموزان میشود.

14 . قالبی و تکراری بودن موضوع، شکل و محتوای بسیاری از انشا ها

15 . غلبه سبک های نگارش روایی، احساسی، بازی با واژگان و ... و ضعف نگارش های استدلالی، دراماتیک و ...

16 . وجود نارساییهای گفتاری در کنار نارسایی های نوشتاری در میان بسیاری از دانش آموزان و ضعف آنان در بیان شفاهی مطالب و نظراتشان.

17 . تشدید مشکلات نگارشی در اثر رواج وسایل، متون و نگارش های دیجیتالی

18 . ضعف شدید مطالعات غیر درسی در میان دانش آموزان که باعث محدودیت اطلاعات عمومی و پایین ماندن ظرفیت سخنپردازی و انشا نویسی آنها میشود.

محور سوم: پیشنهادهایی برای بهبود جایگاه و کیفیت انشا و نویسندگی در نظام آموزش رسمی کشور

الف - در سطح نگرش ها :

1. تلقی انشا به عنوان درسی چند بعدی که هدف آن آموزش مجموعه ای از توانمندیها نظیر خوب دیدن، خوب شنیدن و خوب گفتن ، برقراری ارتباط با محیط طبیعی و اجتماعی، تسلط بر زبان و ادبیات، مطالعه روشمند، تفکر منطقی، ذهنیت نقاد و روحیه نقدپذیری است.

2. تلقی انشا به عنوان یک درس بنیادی که علاوه بر تقویت توانایی نویسندگی (به عنوان یک فن و هنر فی نفسه ارزشمند)، می تواند به شکل گیری و تقویت تفکر منطقی و همچنین درک درست و بیان رسای مطالب در دیگر دروس کمک کند.

3. تلقی درس انشا به عنوان فرصتی برای تقویت اندیشه خلاق، تفکر منطقی و احساسات انسانی در میان دانشآموزان و زمینهای برای کشف و پرورش استعدادهای فکری و هنری دانشآموزان.

4.تلقی درس انشا به عنوان فرصتی برای توجه به مسائل و مسئولیت های اجتماعی، هم اندیشی و کار گروهی در میان دانشآموزان

ب - در سطح نهاد سازی، برنامه ریزی و سیاستگذاری:

1. تکمیل و عملیاتی کردن اسناد بالا دستی مرتبط با موضوع نظیر سند تحول آموزش و پرورش، برنامه درسی ملی در راستای توجه بیشتر نظام آموزش عمومی به تقویت تفکر منطقی و نگارش خلاق.

2. ایجاد نهادها و تعریف فرایندهای لازم برای حمایت از اسناد و نظارت بر اجرا و پایش نتایج آن.

3. اصلاح روش های آموزش نوشتن در سال های اول دبستان در جهت تقویت نوشتن فعال، معنادار، منطقی و زیبا

4. توجه بیشتر به درس انشا در نظام برنامه ریزی درسی، نظام تربیت معلم، نظام تدوین متون درسی و نظام آموزش ضمن خدمت.

5. بازنگری در برنامه درسی انشا بر اساس رویکرد چند بعدی و کل نگر (توجه به پیوند انشا با دیگر دروس و همچنین با دیگر فعالیت های آموزشی و پرورشی دانش آموزان).

6. طراحی برنامه درسی شفاف و مدون شامل اهداف، محتوا، روش های تدریس و شیوه های ارزشیابی.

7. استخدام و تربیت معلمان آموزش دیده، توانمند، با ذوق و علاقمند برای درس انشا و اجرای برنامه های مناسب برای بازآموزی معلمان موجود (در قالب دوره های کوتاه مدت آموزش ضمن خدمت، برگزاری نشست های تخصصی و کارگاههای آموزشی)

8. توجه به پیشنیازهای درس انشا در مجموعه برنامههای آموزش و پرورش عمومی (نظیر افزایش شاخص- های مطالعه، پروش خلاقیت، تخیل، زیبایی شناسی، زبان و ادبیات فارسی، اعتماد بهنفس، پرسشگری و حل مسأله)

9.کمک به گسترش کانون های ادبی و برگزاری کلاسهای خاص انشا و نویسندگی برای فعالیت های فوق برنامه دانش آموزان با استفاده از استادان و معلمان مجرب و همچنین شعرا و نویسندگان حرفهای به منظور کشف و پرورش استعدادهای نویسندگی.

10 . انجام پژوهش های منظم به منظور رصد مسایل و تحولات مربوط به درس انشا در سطح ملی و جستجوی مستمر راهکارهای ارتقاء این درس

ج- در سطح مدارس و کلاس های انشاء

1. تجهیز مدارس به کتابخانه های مناسب و ایجاد انگیزه و فضاهای لازم برای گسترش فرهنگ کتابخوانی و مطالعات غیر درسی در میان دانش آموزان

2. ایجاد فضای آزاد، پر نشاط و فعال در کلاس های انشا به منظور ایجاد جذابیت و غلبه بر ترس از انشا نویسی با استفاده از روش های دلگرم سازی، فعالیت های جمعی و مشارکتی و توجه به موضوعات مورد علاقه دانشآموزان

3. توجه معلمان به آموزش و تمرین ابعاد مختلف درس انشا در کلاس نظیر گوش دادن، بیان، تفکر منطقی و نگارش معنادار و زیبا،

4.آموزش و تشویق معلمان و دانش آموزان برای استفاده از روش ها و تکنیک های متنوع نظیر بدیعه نویسی،گزارش نویسی، تکمیل داستان، داستان پردازی، بارش فکری، طرح مسأله، تحقیق (واحد پروژه) و حل مسأله.

5. تشویق معلمان انشا در جهت تنوع بخشی به شکل های برگزاری کلاس های انشا نظیر کارهای گروهی در کلاس، خبرنگاری در فضاهای عمومی، طبیعت گردی، بازدیدهای علمی، جستجو در متون و فضاهای مجازی و انتخاب متون برای نقد و بررسی و ...

6. وادار کردن دانش آموزان به بازنگری و اصلاح انشا خود و همچنین ویرایش انشا همکلاسی هایشان.

7. استفاده از جاذبه های ابزارها و فضاهای دیجیتالی برای آموزش انشا و نویسندگی و همچنین اصلاح روند فزاینده غلط نویسی در این فضاها.

8. توجه معلمان به فرایند نگارش به جای محصول نگارش در مرحله آموزش و سنجش.

9.گنجاندن فعالیتهای مربوط به حوزه انشا و نویسندگی در برنامه های مربوط به مسابقات علمی دانش- آموزان در دوره ها و سطوح مختلف.

                                                                                      دکتر علیرضا صادقی
                                                                             دبیر همایش ملی انشا و نویسندگی